Grzegorz MicułaDębica to miasto na północnym skraju Pogórza Strzyżowskiego, nad rzeką Wisłoką. Dziś liczy blisko 50 tys. mieszkańców, jest siedzibą powiatu dębickiego i ważnym punktem komunikacyjnym przy autostradzie A4.
Jednak jej dzieje sięgają średniowiecza — to miejsce o warstwach historii: od średniowiecznych przywilejów lokacyjnych, przez wielokulturowy sztetl i dramat XX wieku, aż po współczesność przemysłową i uzdrowiskową.
Najstarsza pisana wzmianka o osadzie (Dambyczy) pochodzi z 1293 r. a przez długi czas miejscowość należała do potężnego rodu Gryfów.
Lokacja miasta Król Kazimierz III Wielki nadał w 1358 roku przywilej lokacyjny Świętosławowi Gryficie. Formalna lokacja na prawie magdeburskim została przeprowadzona 10 czerwca 1372 r., kiedy to sołtys Mikołaj z Lipin objął urząd pierwszego wójta dębickiego. Przez wieki Dębica rozwijała się jako ośrodek handlowy i rzemieślniczy.
Chociaż przez wieki Dębica była małym miasteczkiem, jej znaczenie wzrosło w okresie międzywojennym, kiedy to włączono ją w obszar Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). Rozwój przemysłu chemicznego (zakłady Stomil, obecne TC Dębica) i maszynowego nadał miastu nowoczesny charakter.
Zabytki Dębicy
Sama Dębica, choć może nie jest typowym „miastem zabytków”, kryje miejsca o głębokiej wymowie historycznej i religijnej.
Kościół św. Jadwigi to dominująca neogotycka świątynia, wybudowana na początku XX wieku, jest najważniejszym kościołem parafialnym Dębicy. Imponuje architekturą i stanowi centralny punkt sakralny miasta. Jest to najstarsza świątynia w Dębicy (początki XIV–XV w.). Ołtarze barokowe, gotycka figura Madonny oraz pozostałości dawnych polichromii czynią z niej najważniejszy zabytek sakralny miasta.
Lokowana w 1372 r., zachowała Dębica średniowieczny układ urbanistyczny z prostokątnym rynkiem. Kamienice pochodzą głównie z XIX i XX w., ale ich układ oddaje dawną strukturę galicyjskiego miasteczka.
Willa Wiluszówka
Jednym z ciekawszych zabytków Dębicy, przykładem miejskiej architektury rezydencjonalnej z przełomu XIX i XX w. jest Willa Wiluszówka. Budynek został zaprojektowany w stylu eklektycznym z elementami secesji i klasycyzmu. Jako dwukondygnacyjna willa z charakterystycznym ryzalitem, mansardowym dachem oraz dekoracyjnymi detalami fasady. Wnętrza zdobiły sztukaterie, piece kaflowe i reprezentacyjna klatka schodowa. Obecnie w willi jest kameralny hotel. Klimatyczne wnętrza zachowują historyczny charakter, a sama willa jest jednym z najładniejszych budynków w centrum Dębicy.
Cmentarz Parafialny i Wojskowy: Oprócz zabytkowych grobowców, znajduje się tu kwatera wojskowa – miejsce pamięci o żołnierzach poległych podczas obu wojen światowych.
Ślady wielokulturowej historii
Po społeczności żydowskiej wymordowanej przez Niemców w czasie II Wojny Światowej pozostał budynek synagogi Nowomiejskiej oraz Cmentarz Żydowski (ul. Krakusa), Jest to jeden z najstarszych i najlepiej zachowanych kirkutów w regionie. Liczne nagrobki (macewy) stanowią ciche świadectwo wielowiekowej obecności dużej i prężnej społeczności żydowskiej, która przed II wojną światową stanowiła blisko połowę mieszkańców Dębicy.
Dębica żydowska — życie sztetla i jego kres
Żydzi pojawiają się w źródłach pisanych już w XV–XVI w., ale znaczący napływ miał miejsce w XVII–XVIII w., kiedy rozwijała się Nowa Dębica. W mieście funkcjonowały dwie gminy żydowskie (staromiejska i nowomiejska) oraz przynajmniej dwie bożnice: Synagoga Staromiejska została rozebrana po wojnie) a XVIII-wieczna Synagoga Nowomiejska zachowała, się do dziś. W drugiej połowie XIX w. społeczność żydowska stanowiła znaczną część mieszkańców. Przed wojną Dębica była więc klasycznym galicyjskim sztetlem — ożywionym, wieloreligijnym ośrodkiem handlu, rzemiosła i kultury.
W trakcie II wojny światowej społeczność żydowska Dębicy została doprowadzona do zagłady. W 1941 r. utworzono getto (rejon ulic Kilińskiego i Żeromskiego), do którego Niemcy sprowadzali także Żydów z okolicznych miasteczek. Przeludnienie, choroby i terror okupanta towarzyszyły gettu; latem 1942 rozpoczęły się akcje likwidacyjne — 21 lipca 1942 r. odnotowano jedną z pierwszych większych selekcji, a wiele ofiar trafiło do obozu zagłady w Bełżcu; część osób została rozstrzelana lub wysłana do obozów pracy (m.in. do Pustkowa).
Krzysztof Penderecki — dębickie korzenie wielkiego kompozytora
W Dębicy w roku 1933 urodził się Krzysztof Penderecki, (zmarł w 2020 roku, w Krakowie), jeden z najwybitniejszych polskich kompozytorów XX i XXI wieku, światowej sławy twórca i dyrygent. Chociaż urodzony w Dębicy artystycznie związał się z Krakowem, gdzie studiował, wykładał i rozwinął międzynarodową karierę jako kompozytor awangardowy i dyrygent (m.in. „Tren ofiar Hiroszimy”, „Pasja według św. Łukasza”, dorobek filmowy i oratoria). Chociaż na ścianie budynku Banku znajduje się poświęcona mu tablica, mieszkał w pobliskiej Lusławicach. Obecnie jest tu Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego, nowoczesny kompleks koncertowo-edukacyjny, stworzony w zabytkowym dworze. Obowiązkowy punkt dla miłośników muzyki klasycznej i pięknych ogrodów.
Latoszyn Zdrój kraina leczniczych wód Zaledwie cztery kilometry od centrum Dębicy znajduje się jej największy turystyczny atut – Uzdrowisko Latoszyn Zdrój. Historia tutejszych wód sięga XIX wieku, jednak jego odrodzenie nastąpiło dopiero w ostatnich latach, kiedy to Latoszyn oficjalnie odzyskał status uzdrowiska.
Sekretem Latoszyna są naturalne, silnie zmineralizowane wody chlorkowo-sodowe, bromkowe i jodkowe, jedne z najbardziej zmineralizowanych w Polsce. Wykorzystywane do kuracji pitnych oraz kąpieli leczniczych. Stosowane w leczeniu schorzeń narządu ruchu, reumatycznych oraz układu oddechowego i pokarmowego. Uzdrowisko ma nowoczesną bazę sanatoryjną i rehabilitacyjną, a także malowniczy park zdrojowy.
Okoliczne atrakcje turystyczne
Okolice Dębicy są doskonałą bazą wypadową do zwiedzania Pogórza i zabytków Podkarpacia:
Zamek w Przecławiu położony na północ od miasta to odrestaurowana, renesansowa rezydencja myśliwska z XVI wieku, będąca jedną z najpiękniejszych obiektów tego typu w regionie.
Pobliskie Pilzno, które jest starsze od Krakowa, szczyci się zachowanym układem średniowiecznym oraz kameralnym rynkiem z XIX-wiecznym ratuszem. Jednym z najważniejszych zabytków sakralnych regionu jest gotycko-barokowy Klasztor Ojców Bernardynów (XV w.). Bernardyni byli tu centrum życia religijnego przez stuleci
Stojący w pobliżu Rynku Kościół św. Jana Chrzciciela to świątynia o gotyckim rodowodzie, przebudowywana w renesansie i baroku, z cennymi ołtarzami i obrazami cechowymi. W miasteczku jest też ciekawe Muzeum Lalek.
Niegdyś nad Brzostkiem wznosił się zamek rycerski. Do dziś pozostały czytelne ruiny i relikty murów, zlokalizowane na zalesionym wzgórzu.
W Głobikowej znajduje się Sanktuarium Miłosierdzia Bożego położone na wzniesieniu, z którego roztacza się jedna z najpiękniejszych panoram w okolicy – w pogodne dni widać nawet Tatry. Znajduje się tu zespół współczesnych rzeźb sakralnych i historycznych nawiązujących do dziejów regionu.
W Stobiernej znajduje się Park Historyczny z rekonstrukcją grodu słowiańskiego z IX–X w., pełniąca funkcję edukacyjną i rekreacyjną.
gdzie wzniesiono wały obronne i bramę, chaty rzemieślników oraz zbrojownię i pokazowe warsztaty. Jest także miejsce ognisk i festynów historycznych. Z wzniesionej na pobliskim wzgórzu, wieży widokowej rozciąga się imponujący widok na Dębicę i Pogórze. Warto także wybrać się do Wielopola Skrzyńskiego, miasteczka związanego z urodzonym tam Tadeuszem Kantorem oraz do pobliskiej wsi Mała, gdzie od przedwojny stoi kilkunastometrowa figura Chrystusa. W Stępinie stoi niemiecki bunkier kolejowy z czasów II wojny światowej.
Dębica to świetny wybór na weekendowy wypad, łączący historyczne poznanie dawnego COP-u i wielokulturowego miasta z wypoczynkiem i zdrowotną kuracją w otoczeniu podkarpackiej przyrody.
Zdjęcia Grzegorz Micuła Read&Fly Magazine
