Bańska Bystrzyca to jedno z najstarszych miast słowackich, w średniowieczu było ważnym ośrodkiem wydobycia miedzi, srebra i złota. A czym jest dziś?

Bańska Bystrzyca jest głównym miastem Słowacji centralnej – osiemdziesięciotysięczna stolica kraju (województwa) bańskobystrzyckiego położona jest w dolinie otoczonej Rudawami Słowackimi, Niżnymi Tatrami i Górami Kremnickimi w widłach rzek Bystrzyca i Hron. W 1255 roku węgierski król Bela IV nadał osadzie nazywanej wówczas Neosolium prawa miejskie, zaś sprowadzonym z Saksonii górnikom przywilej wydobycia złota i srebra w okolicy miasta. „Bańska” znaczy tyle, co… „górnicza”.

W XIX wieku Bańska Bystrzyca była jednym z najważniejszych ośrodków słowackiego ruchu narodowego, a pod koniec II wojny światowej miasto stało się centrum Słowackiego Powstania Narodowego – we wrześniu i październiku w górach wokół miasta toczyły się najcięższe walki z Niemcami.
Najstarszą częścią Bańskiej Bystrzycy jest Zamek Miejski na skraju placu SNP. Tą nazwą określa się średniowieczne zabudowania wokół kościoła farnego Wniebowzięcia NMP, na wzgórzu przy Placu Moyzesa, wzniesionych przez królów węgierskich dla zarządców majątków koronnych i kopalni rud metali szlachetnych w okolicy. Zamek otoczony pozostałościami dawnych miejskich fortyfikacji – barbakanu z wieżą, głównej bramy, trzech bastionów i częścią murów. Zamek Miejski pełnił funkcję centrum administracyjnego miasta, a także chronił królewski skarbiec. W kaplicy świętej Barbary kościoła zamkowego znajduje się wspaniały gotycki ołtarz wyrzeźbiony przez mistrza Pawła z Lewoczy.

Do 5 stycznia 2025 r. będzie tu czynna ciekawa wystawa prac Samuela Libaya (1782-1866), złotnika z Bańskiej Bystrzycy, mistrza filigranu z 344 misternie wykonanymi pracami m.in. postacią cesarza Napoleona oraz popiersiem cesarza Franciszka I, a także wiernie odtworzonymi w srebrze owadami.
W najwyższym punkcie rynku stoi wieża zegarowa z 1552 roku z galeryjką z której strażnicy miejscy wypatrywali pożaru. Obok stoi barokowy kościół św. Franciszka Ksawerego (Jezuitów), będący kopią jezuickiego kościoła Dzieciątka Jezus w Rzymie, obecnie bazylika katedralna, siedziba rzymskokatolickiej diecezji bańskobystrzyckiej.
Zimą Bańska Bystrzyca przyciąga miłośników narciarstwa biegowego i zjazdowego. W pobliżu miasta znajduje się wiele ośrodków narciarskich, jak Skalka czy Donovaly słynący z wyścigów psich zaprzęgów.

Samochody w fabryce dźwigów
Pobliskie Brezno nad Hronem to kolejne królewskie miasto górnicze, niszczone przez najazdy tureckie, najazdy kuruców i konflikty pomiędzy możnymi rodami. W Breźnie znajduje się Muzeum Horehronia (Horehronské múzeum), które oprócz pamiątek z dziejów miasta gromadzi również zbiory etnograficzne (stroje ludowe, tkaniny, hafty, wyroby drewniane i in.). Zachował się tu szereg zabytków: barokowo-klasycystyczny ratusz z lat 1779–1780, miejska wieża strażnicza, zespół zabudowy rynku z barokowo klasycystycznymi kamienicami, barokowy Kościół Wniebowzięcia NMP, klasycystyczny kościół ewangilicki, synagoga oraz barokowa kolumna mariańska. Brezno zachwyci też niejednego fana motoryzacji. W dawnej fabryce dźwigów urządzone zostało Muzeum Double Red Cars, z kolekcją, samochodów z lat siedemdziesiątych, osiemdziesiątych, dziewięćdziesiątych i dwutysięcznych. Można je zwiadzać samodzielnie lub z przewodnikiem. Na miejscu jest 3-gwiazdkowy obiekt Hotel Double Rred Cars Museum.

Pałac Koburgów w Jelšavie
Pierwsze wzmianki o Jelšavie pochodzą z 1243 r. kiedy król Bela IV darował Filipowi i Dietrichowi Bubekom z możnego rodu Ákosów, za ich zasługi w walkach z najazdem tatarskim m.in. część doliny rzeki Muráň „…aż po zamek Jelšava”. Koło zamku powstała osada, wzmiankowana w 1271 r., gdzie mieszkali górnicy, wydobywający rudy cennych metali. Kopano tu złoto, miedź, oraz rudy żelaza, przetapiane w miejscowych piecach.

Z końcem XIV w. Jelšava, która w międzyczasie uzyskała już częściowe prawa miejskie, stała się jednym z największych ośrodków produkcji żelaza i handlu nim w całym królestwie węgierskim. Po wyczerpaniu się złóż metali w Jelšavie działało (w różnych okresach) od 36 do 42 cechów rzemieślniczych. Dominowały tradycyjne specjalności związane z obróbką metali (m.in. słynni byli tutejsi wytwórcy dzwonków), ale pracowali też garbarze, szewcy, kożusznicy, sukiennicy, powroźnicy i in. Powstała tu pierwsza Apteka w regionie oraz pierwsze towarzystwo sadownicze w królestwie węgierskim. Po odkryciu złóż magnezytu i talku miasto stało się centrum wydobycia i przeróbki magnezytu. Miasto przez stulecia było centrum wielkiego majątku ziemskiego (tzw. Państwo Jelšavskie) którego właścicielami był węgierski ród książąt Kohárych. Posiadali oni włości obejmujące setki hektarów ziemi uprawnej, dziesiątki tysięcy hektarów lasów, szereg zamków i wielki kompleks hutniczy.

Poprzez małżeństwo Ferdynanda Jerzego Koburga (1785-1851), który w 1815 roku poślubił Marię Antoninę Koháry, Jelšava stała się ośrodkiem zarządzania tym majątkiem, zwanym odtąd „państwem Koburgów”.

Główna siedziba tzw. Kasztel Koburgów, pierwotnie renesansowy z XVII wieku, przebudowany ze starszych pozostałości renesansowego klasztoru, w latach 1796-1801 przebudowany został przez Kohárych w stylu klasycystycznym . Obecnie jest to czworoboczna budowla z prostokątnym dziedzińcem pośrodku, o bokach dwu i trójkondygnacyjnych, krytych dachami dwuspadowymi, z dwoma narożnymi alkierzami i basztą w połowie długości jednego z dłuższych boków. Po wojnie kasztel popadł w całkowitą ruinę a od 2015 r. znajduje się w trakcie generalnej renowacji.

Inne zabytki Jelšavy to klasycystyczny kościół ewangelicki z 1784 r. z wieżą z roku 1834, klasycystyczny kościół rzymskokatolicki p.w. św. Piotra i Pawła z 1838 r. oraz rokokowy budynek dawnego ratusza z 1781 r.
W okolicy znajdziemy też interesujące zabytki architektury i budownictwa ludowego m.in. w Špania dolina i Hronseku.

Zdjęcia: Grzegorz Micuła Read&Fly Magazine